03/01/2022
Poznajemy polonizmy 🇵🇱👍
MAPA TYGODNIA: Migracje słów z języka polskiego
Niedawno zarysowaliśmy tematykę zapożyczeń w języku polskim. Na licznych przykładach ukazaliśmy, że jest to pokaźna grupa. W błędzie będzie jednak ten, kto pomyśli, że w historii notuje się jedynie tego rodzaju transmisję międzyjęzykową. Język polski miał bowiem znaczący wpływ na inne języki, szczególnie te, które występują w sąsiedztwie naszego kraju. Tego rodzaju proces jest śladem po dawnym istotnym znaczeniu Polski na mapie Europy. Okres ten rozpoczął się w XVI wieku, zakończył zaś wraz z rozbiorami Polski, choć mówi się, że jeszcze w XIX wieku język polski rezonował na języki pobliskich krajów.
Opracowując zaprezentowaną mapę przyjęliśmy założenie, wedle którego polonizmy, czyli wyrazy polskie zakorzenione w innych językach, to wszystkie leksemy przepływające do innych języków za pośrednictwem języka polskiego (zarówno zapożyczenia rdzenne, jak i pośrednie). W tym miejscu należy również zaznaczyć, że duża część słów, które znalazły się na mapie może być w użyciu tylko w pewnych częściach danego kraju czy w dialektach, niektóre z nich mogą być też w pewien sposób anachroniczne.
Szczególnie liczną grupę polonizmów możemy znaleźć u naszych wschodnich sąsiadów (w Ukrainie, Białorusi i Rosji; przybyły one najczęściej poprzez historyczny język r***i) oraz na południu (w Czechach). Procesy, które stoją za tym faktem są różnorakie. Mogą nimi być dawny prestiż języka polskiego i polskich tekstów kultury, prowadzone wojny i konflikty czy różnego rodzaju współprace międzynarodowe. W ich efekcie w języku ukraińskim znaleźć możemy następujące słowa: гармата ‘armata’, шкіра ‘skóra’, жарт ‘żart’, скліп ‘piwnica’ (dawniej w j. polskim występowało również takie określenie na miejsce pod sklepem), процесія ‘procesja’, w języku białor***im: фартух 'fartuch', немаўлят 'niemowlę', фарба 'farba', слюсар 'ślusarz', пакой 'pokój', гаспадар 'gospodarz', студэнт 'student', выбітны ‘wybitny’, a w języku rosyjskim np. броня 'zbroja', капитан 'kapitan', капрал 'kapral', рыцарь 'rycerz', бунт 'bunt', замок 'zamek', аптека ‘apteka’, бутылка ‘butelka’, юмор ‘humor’, энергия ‘energia’, король ‘król’, награда ‘nagroda’, кредит ‘kredyt’, рынок ‘rynek’, хлопец 'chłopiec' czy хата 'chata' (wśród nich jest wiele polonizmów korelujących z wojowaniem, które w sporej części są pozostałością po wojnach polsko-moskiewskich z XVI i XVII wieku). Jak natomiast idzie o język czeski, okres najintensywniejszej transmisji słów z języka polskiego przypada na XIX wiek, kiedy to po dwóch stuleciach germanizacji rozpoczął się proces odrodzenia języka czeskiego. Zaczerpnięto wówczas z naszego kraju chociażby takie wyrazy, jak: báje ‘bajki, mity’, půvab ‘powab, wdzięk, urok’, vzor ‘wzór’, ponurý ‘ponury’, nudný ‘nudny’, slovník ‘słownik’, slovo/výraz ‘słowo/wyraz’, mazurka ‘taniec mazurek’, okres ‘okręg, powiat’, uwaha ‘uwaga’.
Język polski miał stosunkowo silny wpływ również na język litewski, rumuński, niemiecki i słowacki. Za przykłady niech posłużą: 1. J. litewski: agurkas 'ogórek', kopūstas 'kapusta', vyšnia 'wiśnia' , šalavijas 'szałwia', rabarbaras 'rabarbar', kronika 'kronika', komedija 'komedia', parlamentas 'parlament', monarchija 'monarchia', 2. J. rumuński: cancelar ‘kanclerz’, comandă ‘komenda’, seim ‘sejm’, parlament ‘parlament’, tribunal ‘trybunał’, staroste ‘starosta’, căpitan ‘kapitan’, hatman ‘hetman’, vodcă ‘wódka’, 3. J. niemiecki: Gurke ‘ogórek’ (dawniej w j. polskim ten wyraz również zapisywano z „u”), Dalli, dalli ‘dalej, dalej; szybciej’, Grenze ‘granica’, Quark ‘twaróg’, Zeisig ‘czyżyk’, Stieglitz ‘szczygieł’, Schlimak ‘ślimak bez skorupy’ (wiele słów przetransportowano do j. niemieckiego poprzez j. serbołużycki i połabski), 4. J. słowacki: milovať 'kochać, miłość', počuť 'słyszeć', sused 'sąsiad', sen 'sen, marzenie' (sporo z nich przywędrowało do Słowacji poprzez dialekty orawskie).
Które z wymienionych słów najbardziej was zdziwiło? Czy potraficie wymienić polonizmy występujące w języku angielskim?
_______
Wszystkie nasze mapy są dostępne w pełnej rozdzielczości na naszej stronie internetowej: http://atlas2022.uw.edu.pl/materialy-edukacyjne/mapy/
